Onze maatschappij hangt van de persoonlijkheidstesten aan elkaar. We zijn, zo gaat het verhaal, allemaal individuen met onze eigen kenmerken, keuzes, talenten, uitdagingen. Ieder bewandelt haar eigen pad en probeert op haar eigen manier succes te hebben: een carrière, een fit lichaam, leuke vrienden, een goede relatie. Het leven is voor iedereen een individuele uitdaging. Voor hen die worstelen met bepaalde delen van die uitdaging zijn legio zelfhulpboeken, TED-talks en webinars beschikbaar. Iets wat ik de laatste tijd steeds beter zie is dat deze denkwijze een belangrijk deel van de realiteit over het hoofd ziet: veel van onze problemen lijken weliswaar individuele problemen, maar zijn het niet.

We worden namelijk enorm beïnvloed door de buitenwereld, en specifiek door bedrijven. We weten allemaal dat bedrijven invloed uitoefenen op ons koopgedrag door reclame, maar hun gaat veel dieper dan dat. Neem het schoonheidsideaal, waar vooral vrouwen maar ook steeds vaker mannen onder gebukt gaan. Het is een geniale zet: je bedenkt een specifiek model van een mens, je verspreidt talloze afbeeldingen die gevormd zijn naar dat model en tenslotte het idee dat er maar één manier is om mooi te zijn: lijken op die afbeeldingen. En mooi zijn, meld je er voor de goede orde nog even bij, is voor een vrouw het hoogste doel. Vervolgens verkoop je talloze producten en diensten die beloven de koper om te zullen vormen naar dat model: make-up, dieetmaaltijden, antirimpelcrème, cosmetische chirurgie, corrigerend ondergoed, gezichtsbehandelingen. Tel uit je winst.

We moeten dus mooi en slank zijn, maar tegelijkertijd worden we constant blootgesteld aan eten dat ontworpen is met het doel om ons verslaafd te maken. ‘Betcha can’t eat just one’ was jarenlang de slogan van Lays chips. Miljoenen mensen worstelen met hun gewicht en dit wordt door zowel henzelf als door de buitenwereld gezien als een persoonlijk falen: wie te dik is heeft te weinig wilskracht en discipline en is te lui om van de bank af te komen om een rondje te gaan hardlopen. De strijd om van de kilo’s af te komen is dan ook een persoonlijke strijd. Maar feitelijk zijn mensen in die positie speelballen van de bedrijven: bepaalde bedrijven vertellen hun dat ze dun zouden moeten zijn en verlagen hun zelfbeeld terwijl andere bedrijven ze continu verleiden tot het eten van junkfood.

Ik merk dit bij mezelf ook. Ik ben niet dik, maar ik moet wel erg letten op wat ik eet om niet dik te worden. Daarbij komt dat ik een ‘emotionele eter’ ben: als ik gestrest ben grijp ik naar de karamelzeezoutchocolade. Ondanks dat ik altijd heb geweten dat ik niet de enige ben die hiermee worstelt, heb ik lang gedacht dat het een individueel probleem was. Ìk word makkelijk dik dus ìk moet goed letten op wat ik eet want ìk vind mezelf dun mooier dan dik. Pas de afgelopen jaren ben ik gaan beseffen hoezeer die gedachten over mezelf niet uit mezelf komen maar van andere mensen, mensen die geld aan me willen verdienen. Er is geen enkele reden om mezelf minder mooi te vinden als ik een paar kilo zwaarder ben. Mijn idee van hoe mijn lichaam eruit zou moeten zien heb ik niet zelf bedacht, hoe diep het ook verankerd zit in mijn hoofd. En reken maar dat er goed verdiend wordt aan emotionele eters zoals ik. En dat die reep chocolade precies zo is gemaakt dat we niet na één blokje stoppen met eten. Mijn innerlijke strijd is, hoe persoonlijk hij ook lijkt, ingebouwd in het systeem.

Eten is niet het enige verslavende product dat ons wordt aangesmeerd: denk aan sigaretten, (online) winkelen en sociale media. Vooral die laatste hebben een enorme invloed op ons denken en handelen: elk leeg moment wordt gevuld met scrollen, als een zombie gezogen in je scherm. En dat heeft effect op je brein. Een uur lang een mooi boek lezen? Vergeet het maar: door toedoen van de techbedrijven kun je je nog geen vijf minuten concentreren voor je mentaal je to-do-lijstje gaat bekijken of je telefoon pakt in de hoop er iets te vinden dat prikkelender is dan je boek.

En ook op dit gebied wordt door bedrijven een innerlijke strijd gefabriceerd. Als succesvol individu moet je natuurlijk slagen in je carrière. Middelmatigheid is taboe: je moet omhoog, beter worden, de ladder beklimmen, je dromen verwezenlijken (wat natuurlijk sowieso een raar idee is: per definitie kan niet iedereen succesvol zijn, dan zou succes midddelmatig worden en zou dus niemand succesvol zijn, zie ook deze podcast over falen met Alain de Botton). En laat concentratie nu net datgene zijn dat je nodig hebt om uit te blinken. Wie ergens echt goed in wil worden moet gefocust kunnen werken om haar vaardigheden op dat gebied te verbeteren. Ik wil wedden dat er weinig topwetenschappers, concertpianisten of professionele atleten zijn die onder werktijd elke tien minuten een Instagrampauze nemen.

Ook dit ervaren mensen, waaronder ikzelf, als een persoonlijke strijd: ìk wil me goed kunnen concentreren en het lukt mìj niet, terwijl ìk harder wil werken om mìjn doelen te bereiken. Van wie zijn die gedachten? Ook hier ben je een speelbal van het systeem, dat je de boodschap geeft dat je geconcentreerd moet werken, maar ook een speeltje in je zak dat steeds je naam roept.

Er zijn strategieën om je als individu een beetje aan dit speelveld te onttrekken. Zo schreef ik eerder over de voordelen van een domme telefoon om socialemediagebruik te beperken, en schreef Suus heel mooi en treffend over waarom zij überhaupt geen sociale media meer gebruikt. Er is de body positive movement die zich probeert te onttrekken aan het benauwende schoon- en dunheidsideaal. En ja, ik geloof dat dat kan werken; anders zou ik er niet over schrijven. Maar alle adviezen en zelfhulpboeken die ons worden aangereikt, door hetzelfde systeem dat het probleem heeft veroorzaakt, zijn ook een beetje een doekje voor het bloeden. Alsof je eerst iemands banden leksteekt en hem vervolgens tips geeft om harder te fietsen. Het is geen toeval dat we allemaal tegen dezelfde problemen oplopen, dezelfde innerlijke strijd leveren. Deze problemen zijn collectief en collectieve problemen vragen om een collectieve oplossing, te beginnen met het erkennen van hoe diep bedrijven zich hebben geworteld in onze gedachten. Alleen dan kunnen we ze verantwoordelijk houden. Alleen dan kunnen we een samenleving bouwen die niet draait om de rijkdom van een paar mensen maar om het geluk van ons allemaal.